نگاهی به بیم‌ها و امیدها در مواجهه با ایام‌الله بر مَدار «ذکر»
چهارشنبه ۲ بهمن ۱۳۹۸
مطلع خطبه‌های نماز جمعه ۲۷ دی ماه ۱۳۹۸ تهران، حکایت از این داشت که عمل به دستور قرآنی «وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّه» در شرایط کنونی، اصلی‌ترین انگیزه‌ای بود که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای را بعد از هشت سال، مجدداً در منبر نماز جمعه قرار داده است. ایشان در آغاز خطبه فرمودند: «اهمّیّت ایّام‌الله در اینجا معلوم میشود که موسی(علیه‌السّلام) پیامبر عظیم‌الشأن الهی مأمور است که ایّام‌الله را به یاد مردم بیاورد». با عنایت به اهمیّت مسئله و شرایط کنونی، بخش فقه و معارف پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR در این نوشتار بر اساس آیات قرآن و آرای مفسران، شرح کوتاهی از کارکردهای ذکر ایام‌الله برای جامعه‌ی ایمانی و عواقب غفلت از آن را بیان میکند.
اول: نگاهی به «ذکر»
«ذکر» از اصلی‌ترین عوامل تربیت و هدایتِ انسان است. اهمیّت آن به حدّی است که خداوند متعال قرآن مجید را صرفاً «ذکر» معرفی کرده است: «إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ»(۱) و رسالت پیامبر اسلام(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) را در «ذکر» خلاصه نموده است: «فَذَکِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ»(۲) تو گویی عالم و حیات انسانی، بر مدار «ذکر» می‌چرخد و دین آمده تا رابطه‌ی انسان را با این مدار سامان دهد.
قرآن در موارد متعدّدی به رسولان الهی امر نموده که در نقش «مُذکِّر» قرار بگیرند و مردم خویش را «متذکر» کنند. بر این اساس یکی از کارکردهای رهبران الهی در هدایت مردم خویش، «ذکر» است. ذکر در تقابل با «غفلت و نسیان» به معنای این است که انسان وجود خداوند یگانه و نقش ربوبی او را در خود بازیابد و یادآورد. هر آنچه بتواند این «یادآورد» را در وجود انسان محقق کند، از اسباب ذکر است. آن چیزی می‌تواند سبب ذکر قرار بگیرد که نسبتی با الله داشته باشد. به همین خاطر است که «کلام‌الله»، «رسول‌الله»، «أیام‌الله»، «عبادت الله» و «رحمت‌الله» از اسباب ذکر در قرآن برشمرده شده‌اند. مهم این است که طبیعت «نُسیانی» انسان، نیاز او به ذکر دائم را ایجاب میکند و لذا همواره باید در معرض ذکر قرار بگیرد.
دوم: آتش دشمن
کار جبهه‌ی شیطانی دشمن دقیقاً در تقابل با ذکر است؛ سعی میکند انسان را در «غفلت و نسیان» فرو برد: «...اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ»(۳). اسباب دشمن در این نزاع، یکی «تکاثر: یعنی تفاخر به داشته‌های مادّی» است: «أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ»(۴) لهو یعنی اشتغال انسان به کار بیهوده و بی‌ارزشی که انسان را از کار باارزشی بازبدارد.(۵) جالب اینکه هدف اصلی در این نزاع، غفلت انسان از نعمتِ ولایت است که در ادامه همین آیه مطرح شده است: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ»(۶) اسباب دیگر دشمن، به راه انداختن «نبأ» است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا...»(۷) دستگاه تبلیغی دشمن سعی میکند اخباری در جهان به راه اندازد و آن اخبار را چنان با اهمیت و بزرگ جلوه دهد تا مردم دنیا را در غفلت نگه دارد.(۸) در این صورت، مردم از «نبأ عظیم»(۹) غفلت خواهند نمود و در آن دچار اختلاف می‌شوند. نبأ عظیم به تعبیر روایات، ولایت امیرالمؤمنین(علیه‌السّلام) است.(۱۰) اصلی‌ترین مأموریت تبلیغات غربی همین است که جای مسائل اصلی و فرعی را در اذهان عمومی مردم تغییر بدهد. آتش تبلیغی دشمن، دقیقاً ولایتِ حقّ را نشانه گرفته است تا بدین‌طریق، بتواند ولایتِ باطل خود را بگستراند و مردم را تحت ولایت بگیرد.
سوم: تبشیر و تنذیر
کاری که رهبر معظم انقلاب در خطبه‌های نماز جمعه‌ی ۲۷ دی ماه ۱۳۹۸ صورت دادند، همین بود که به سبب «أیام‌الله»، مردمِ مؤمن را در معرض ذکر قرار دادند: «...ایّام الله مهم است؛ بنده میخواهم دربارهی ایّام الله صحبت کنم». شهادت سردار سلیمانی و ابومهدی المهندس، تشییع بی‌سابقه سردار سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی و ضربه‌ی موشکی سپاه پاسداران به پایگاه آمریکایی، سه یوم‌اللهی بودند که اسباب ذکر قرار گرفتند. ایشان تأکید نمودند تذکر أیام‌الله برای کسانی مفید و اثرگذار خواهد بود که صبّار یعنی سراسر استقامت و شکور یعنی قدرشناس نعمت و ملتزم به لوازم آن هستند و ملّت ایران، هر دو خصوصیت را دارند اما این تمام ماجرا نبود. بیانات معظم‌له هم حاوی «تبشیر» و هم «تنذیر» بود: «با صدای بلند خدای متعال به همه اعلان میکند که لَئِن شَکَـرتُم لَاَزیدَنَّکُم؛ اگر شکرگزاری کردید، ما آن نعمتی را که به شما دادیم این را روزبه‌روز افزایش خواهیم داد، زیاد میکنیم؛ وَ لَئِن کَفَرتُم إِنَّ عَذابی لَشَدید؛ امّا اگر کفران نعمت کردید، وظایف شکر را به جا نیاوردید، آن وقت آنجا عذاب الهی است، مشکلات فراوانی است که برای شما پیش خواهد آمد». پس همچنان‌که ایام‌الله می‌توانند حاوی بشارت و ازدیاد نعمت باشند، توأم با هشدارهایی هم هستند که باید مورد توجه جدّی قرار بگیرند. در ادامه به دو نمونه از برجسته‌ترین و کلیدی‌ترین بشارت‌ها و هشدارها در مواجهه با ایام‌الله اشاره می‌گردد.
چهارم: آرامش دلها؛ اثر ذکر ایام‌الله
در هر روزی که آیات وحدانیت و ربوبیّت الهی در نسبت با سایر ایام ظهور بیشتری یافته باشند، آن روزها در واقع ایام‌الله محسوب می‌شوند.(۱۱) ایام‌الله «...روزهای بزرگ تاریخ‌ساز»ی(۱۲) هستند که «مبدأ یک تحول، یک حرکت، یک جریان عظیم و جهتداری»(۱۳) قرار می‌گیرند. در ظرف این ایام، رخدادهایی در جلوی انظار مردم واقع میشود و آن‌ها را دعوت به «تماشای آیات» میکند. تماشای آیات الهی، از سرفصل‌های مهم قرآن کریم در مسیر هدایت است. یکی از برجسته‌ترین آثار تماشای آیات و ذکر أیام‌الله، «اطمینان قلب» است. نیاز مؤمن به اطمینان قلب، یک احتیاج مبرم برای نقش‌آفرینی در عرصه‌های بزرگ حیات دینی است. فرقی هم نمی‌کند این مؤمن یک مؤمن عادی باشد یا مؤمنی در جایگاه پیامبری و رسالت باشد؛ در هر مرتبه‌ای از ایمان، نیاز به اطمینان قلب یک نیاز حیاتی و پیش‌برنده است. یکی از اساسی‌ترین کارکردهای ایام‌الله برای جامعه ایمانی، حصول اطمینان قلب است تا مؤمنان بتواند ادامه مسیر را با گام‌های مستحکم‌تری بردارند. ذیلاً سه نمونه‌ی قرآنی ذکر میشود:
روز جنگ بدر، یکی از ایام‌الله بود. مسلمانان در این جنگ، به لحاظ عدّه و محاسبات عادی، در شرایط ضعف قرار داشتند، اما برخلاف محاسبات مادّی و با نصرت الهی، بر دشمن غلبه کردند. خدای متعال کارکرد چنین روزی را در دو آیه این‌گونه مورد تأکید قرار می‌دهند: «وَ ما جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْرى لَکُمْ وَ لِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُکُمْ بِهِ...»(۱۴) همچنین در آیه‌ی ۱۰ سوره‌ی أنفال دربارهی یوم‌الله بدر می‌فرمایند: «وَ ما جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْرى وَ لِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُکُمْ...» یعنی خداوند امداد خودش را تنها برای شادی و اطمینان قلب شما قرار داد.
حضرت ابراهیم از خداوند درخواست میکند که به تماشای زنده شدن مردگان بنشیند: «وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتى: هنگامى که ابراهیم گفت: پروردگارا! به من نشان ده که مردگان را چگونه زنده مى‌کنى؟» خدای متعال از او می‌پرسد: «قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ: [خدا] فرمود: آیا ایمان نیاورده‌اى؟!» و حضرت ابراهیم در پاسخ، نیاز خود به اطمینان قلب را بیان می‌کنند: «قالَ بَلى وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی: گفت: چرا، ولى [مشاهده این حقیقت را خواستم] تا قلبم آرامش یابد»(۱۵(
انصار و حواری حضرت عیسی(علیه‌السّلام) از ایشان درخواست نمودند که از خداوند بخواهد تا بر آن‌ها مائده‌ای نازل کند. حضرت عیسی در پاسخی که حکایت از ردّ درخواست آن‌ها دارد، انصار خود را به تقوا و ایمان توصیه میکند. انصار اما بر این درخواست اصرار کرده و نیاز خود به نزول این مائده را چنین بیان نموده‌اند: «قالُوا نُرِیدُ أَنْ نَأْکُلَ مِنْها وَ تَطْمَئِنَّ قُلُوبُنا...»(۱۶) در واقع آن‌ها می‌خواستند مشاهده این آیه الهی را مایه‌ی آرامش دل‌های خود قرار بدهند.
پنجم: قساوت دلها؛ اثر فراموشی ایام‌الله
ایام‌الله ضمن آنکه می‌توانند به مثابه‌ی آیات الهی موجب آرامش و استحکام دلها قرار بگیرند، می‌توانند مایه قساوت دلها هم قرار بگیرند. قساوت دل از بدترین حالت‌های یک انسان یا جامعه انسانی است. باز شدن درب قساوت دل به روی انسان‌ها، یعنی فتح بابی برای بی‌ایمانی‌ها، ستمگری‌ها، جهالت‌ها و خلاصه ورود به ظلمات. بی‌اعتنایی و نادیده گرفتن ایامی که به مثابه آیات الهی هستند، اثر خود را در قساوت دل نشان می‌دهد. در این قسمت دو نمونه‌ی قرآنی ذکر میشود:
خدای متعال بعضی از آیات خود را در مقابل دیدگان بنی‌اسرائیل قرار داد تا بواسطه مشاهده آیات الهی و تعقل در آن‌ها، به حقانیّت حضرت موسی(علیه‌السّلام) ایمان بیاورند: «...وَ یُرِیکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ: و آیاتش را به شما نشان داد تا شاید تعقل نمایید».(۱۷) به قرینه «ثمَّ» که دلالت بر تراخی و گذشت زمان دارد، روزگاری از آن ایام بر بنی‌اسرائیل گذشت. بنی‌اسرائیل در گذر زمان دچار غفلت شده و آن آیات را نادیده انگاشتند. پروردگار عالم نتیجه و اثر این غفلت را چنین بیان نموده است: «ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً...: سپس دل‌هاى شما بعد از آن سخت شد، مانند سنگ یا سخت‌تر...»(۱۸(
در آیه‌ی ۱۶ سوره‌ی حدید، بر لزوم خشوع قلب‌ها بواسطه‌ی «ذکرالله» تأکید می‌گردد: «أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ... آیا براى اهل ایمان وقت آن نرسیده که دل‌هایشان براى یاد خدا و قرآنى که نازل شده نرم و فروتن شود»؟ به گفته‌ی علامه‌ی طباطبایی، مراد از «ذکرالله» در این آیه، هر آن چیزی است که انسان را به یاد خدا بیاندازد.(۱۹) بنابراین «ایام‌الله» می‌تواند یکی از مصادیق آن باشد. در ادامه‌ی آیه، خطر فراموشی ذکر و آیات الهی در گذر زمان گوشزد می‌گردد و قساوت قلب به عنوان اثر این غفلت بیان میشود: «وَ لا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ: و مانند کسانى نباشند که پیش از این کتاب آسمانى به آنان داده شده بود، آنگاه روزگار بر آنان طولانى گشت، در نتیجه دل‌هایشان سخت و غیر قابل انعطاف شد و بسیارى از آنان نافرمان بودند.»
جمع‌بندی
جبهه‌ی باطل استکبار برای اینکه بتواند مردم را با خود همراه کند، باید دلها را متوجه خود کند و شرط همراهی مردم با جبهه‌ی حقّ انقلاب اسلامی نیز تمایل قلوب است. بنابراین آنچه در اینجا تعیین‌کننده است، «دلها» است و لذاست که رهبر انقلاب اسلامی تأکید می‌کنند: «در دلها اثر بگذارید»(۲۰). آنچه می‌تواند دلها را برای تداوم انقلاب اسلامی اطمینان ببخشد، ذکر آیات و ایام‌الله برای آن‌ها است. بر این اساس، «وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّه»(۲۱) به عنوان یک مأموریت همیشگی جبهه‌ی انقلاب اسلامی تعریف میشود. در این مأموریت، ایام‌الله انقلاب اسلامی باید شناسایی و احصاء شوند و به روش‌های علمی و هنرمندانه و مستمر در معرض دید جامعه قرار بگیرند. همچنین لازم است با هر آنچه که از جامعه ذکرزدایی میکند و مردم را به وادی غفلت می‌کشاند، به روش هوشمندانه و خردمندانه مقابله گردد. پانزده خرداد، قیام مردم قم در ۱۹ دی، ایام پیروزی انقلاب اسلامی، ۸ سال دفاع مقدس، حماسه ۹ دی و... از ایام‌الله انقلاب اسلامی و نیازمند ذکر دائم هستند.
پی‌نوشت:
۱) سوره تکویر، آیه ۲۷
۲) سوره غاشیه، آیه ۲۱
۳) سوره مجادله، بخشی از آیه ۱۹
۴) سوره تکاثر، آیه ۱
۵) المیزان فی تفسیرالقرآن، ج۲۰، ص۳۵۱
۶) سوره تکاثر، آیه ۸
۷) سوره حجرات، بخشی از آیه ۶
۸) برگرفته از مطلب «زیارت اربعین؛ محور امت‌سازی» گفتاری از حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید محمدمهدی میرباقری، پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR
۹) سوره نبأ، آیات ۲ و ۳: «عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ»
۱۰) البرهان فی تفسیرالقرآن، ج۵، ص۵۶۴
۱۱) همان، ج۱۲، ص۱۸
۱۲) حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، بیانات در دیدار دست‌اندرکاران راهیان نور، ۱۳۹۵/۱۲/۱۶
۱۳) حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، بیانات در دیدار مردم قم در سالگرد قیام ۱۹ دی، ۱۳۸۸/۱۰/۱۹
۱۴) سوره آل‌عمران، بخشی از آیه ۱۲۶
۱۵) سوره بقره، بخشی از آیه ۲۶۰
۱۶) سوره مائده، آیه ۱۱۲
۱۷) سوره بقره، بخشی از آیه ۷۳
۱۸) همان، بخشی از آیه ۷۴
۱۹) المیزان فی تفسیرالقرآن، ج۱۹، ص۱۶۱
۲۰) حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، بیانات در دیدار جمعى از شاعران و ذاکرین اهل بیت، ۱۳۹۰/۳/۳
۲۱) سوره ابراهیم، بخشی از آیه ۵